مسئله دیگر- كه باز از نماز مثال می آوریم- این است كه [اسلام می گوید هنگام نماز] همه رو به یك نقطه بایستند، با اینكه خود اسلام تصریح می كند كه از نظر واقعیت عبادت رو به هر طرف بایستید فرق نمی كند: وَ لِلّهِ اَلْمَشْرِقُ وَ اَلْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اَللّهِ ِ [1]. از نظر واقعیت عبادت، ما رو به مشرق یا مغرب، شمال یا جنوب، رو به هر طرف كه بایستیم فرق نمی كند، یعنی این طور نیست كه اگر رو به كعبه بایستیم با خدا مواجه هستیم ولی اگر رو به كعبه نایستیم و به طرف دیگر بایستیم با خدا مواجه نیستیم؛ نصّ قرآن است. ولی در عین حال اسلام به خاطر یك مصلحت تربیتی اجتماعی كه با روح عبادت ارتباط ندارد یعنی روح عبادت متوقف به آن نیست، چنین استفاده تربیتی ای در اینجا می كند، می گوید بجای اینكه نمازی كه می خوانی به هر طرف كه می خواهی باشد، همه مردم رو به یك نقطه معین بایستند تا افراد بفهمند كه باید یكجهت باشند؛ یعنی این درسی است برای وحدت و اتحاد و یك جهت داشتن و رو به یك سو بودن. ولی وقتی كه می خواهد نقطه ای را انتخاب كند، چه نقطه ای را انتخاب می كند؟ (با اینكه می گوید نسبت همه جا با خدا متساوی است)إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ مُبارَكاً [2]یعنی اولین معبد و اولین مسجدی كه برای عبادت خدای یگانه ساخته شد. ضمنا ما را با تاریخ گذشته مربوط می كند:

سنت ابراهیم و قبل از ابراهیم، همه را به یاد آورید. چون درست است كه كعبه به دست ابراهیم بنا شد ولی قبل از او هم بوده، و برحسب روایات، ابراهیم آنچه را كه در زمان نوح و یا قبل از نوح بنا شده بود تجدید بنا كرد و بعد از تجدید بنای ابراهیم، دیگر باقی ماند؛ یعنی هیچ وقت مدتی نگذشته است كه كعبه خراب باشد. هرگاه خراب شده تجدید بنا كرده اند، نه اینكه مدت زمانی باشد كه مخروب مانده باشد. خود این انتخاب، احترامی است به عبادت؛ یعنی عبادت آنچنان مهم است كه اولین نقطه ای كه در جهان برای عبادت وضع شده، اولین مسجد، اولین معبد، امروز هم باید رو به آن نقطه بایستید. در كتاب خدمات متقابل اسلام و ایران این بحث را پیش كشیده ام. مسئله تقدیس آتش در میان زردشتی ها از قدیم الایام یعنی از بیش از هزارسال پیش در آن مجالسِ بحثی كه تشكیل می شد- مخصوصا در زمان مأمون و بعد از آن- مطرح بوده است و وقتی مسلمین به زردشتی ها به خاطر آتش پرست بودن اعتراض می كردند، آنها توجیه می كردند؛ گاهی می گفتند اگر ما آتش پرست هستیم شما هم خاك پرست هستید برای اینكه رو به كعبه می ایستید، و گاهی می گفتند ما آتش پرست نیستیم آنچنان كه شما خاك پرست نیستید، ما رو به آتش می ایستیم نه اینكه آتش را پرستش می كنیم. این حرف در هیچ شكلش حرف درستی نیست.

احساسی كه یك نفر مسلمان در مورد كعبه دارد و احساسی كه یك نفر زردشتی در مورد آتش دارد (و هر دو احساس ناشی از تعلیماتی است كه متون موجود دینی به آنها داده است) خیلی فرق می كند. یك نفر مسلمان كه رو به كعبه می ایستد هیچ وقت تصور نمی كند كه دارد كعبه را تقدیس می كند، و حتی در ذهن یك بچه هم نمی آید كه هنگام ركوع و سجود دارم كعبه را تعظیم می كنم. ولی هر آتش پرستی دارد آتش را پرستش می كند، حالا به هر نوعی؛ به عنوان مظهری [از خدا] یا به هر عنوان دیگر. نمی گویند آتش را خالق می دانیم. هر بت پرستی هم بت را خلق كننده نمی داند، بلكه آن را تقدیس می كند. یك آتش پرست نیز آتش را تقدیس می كند. به هر حال اینكه هنگام نماز همه باید رو به یك جهت بایستند، خود نوعی شكل دادن به عبادت است. روح عبادت یك امر مجرّدی است كه اگر انسان در گوشه خلوتی هم باشد و به قول سعدی سر به جَیْب مراقبت فرو برد و خدا را یاد كند، آن روح برای او حاصل شده است، ولی اسلام چنین عبادتی را قبول ندارد.

گذشته از اینكه خود شكلهای مختلف ركوع و سجود از نظر آن تذكر، تأثیراتی دارد (یعنی هر حالتی نماینده یك خضوع و خشوع در حضور پروردگار است) اسلام خواسته این روح را در لباس یك سلسله تربیتهای دیگر كه آنها را برای زندگیلازم می داند پیاده كند.

---