دیدیم كه جریان عدلیه و غیر عدلیه جنگ بین جمود و ركود فكری و بین روشن بینی و روشن اندیشی و تعقل بود، متأسفانه جمود و ركود و تاریك اندیشی فائق آمد و از این راه خسارتها بر عالم اسلام وارد شد، نه خسارت مادی بلكه خسارت معنوی.

در آدمی حسی هست كه گاهی به خیال خود می خواهد در برابر امور دینی زیاد خضوع كند، آن وقت به صورتی خضوع می كند كه بر خلاف اجازه ی خود دین است یعنی چراغ عقل را دور می اندازد و در نتیجه راه دین را هم گم می كند. از رسول اكرم روایت شده: «قصم ظهری رجلان: جاهل متنسّك و عالم متهتّك یا: قطع ظهری اثنان: جاهل متنسّك و عالم متهتّك» [1] دو نفر پشت مرا و پشت دین مرا شكستند: نادان متعصب و زاهد، و دیگر عالم لا ابالی.

در حدیث است: خداوند دو حجت دارد، یكی حجت باطن، دیگر حجت ظاهر، حجت باطن عقل است و حجت ظاهر پیغمبران.

---