امکان بالغیر چگونه است؟ می گویند امکان بالغیر دیگر یک فرض ابتدائی و یک
امر نامعقول است؛ چرا؟ .
ما گفتیم ضرورت بالغیر معنایش این است که شی ء ضرورتش را از غیر خودش
کسب کرده باشد. قهراً باید شی ء ممکن بالذات باشد تا ضرورتش را از غیر کسب
کرده باشد، چون اگر ضرورت بالذات داشته باشد که دیگر نمی تواند در عین اینکه
ضرورت بالذات دارد ضرورت بالغیر داشته باشد، یعنی همان ضرورت درعین
اینکه بالذات است بالغیر هم باشد. ممتنع بالذات هم که نمی تواند ضرورت بالغیر
داشته باشد. فقط ممکن بالذات است که ضرورت بالغیر دارد.
در مورد امتناع بالغیر هم مسأله به همین صورت است؛ یعنی نه واجب بالذات
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 103
امتناع بالغیر دارد و نه ممتنع بالذات امتناع بالغیر دارد، بلکه فقط ممکن بالذات است
که امتناع بالغیر دارد.
اما امکان بالغیر چگونه است؟ ما می خواهیم ببینیم آیا در عالم چیزی داریم که
امکان بالغیر داشته باشد؟ نه، چنین چیزی وجود ندارد. چون شی ء اگر ضرورت
بالذات داشته باشد محال است که امکان بالغیر پیدا کند. اینکه شی ء ضرورت بالذات
داشته باشد یعنی به حسب ذات خودش محال است که معدوم شود، یعنی لازمه ی
ذاتش موجودیت است، هیچ علتی نمی تواند این لازمه ی ذاتش را از ذاتش بگیرد،
چون چیزی که لازمه ی ذات است معنایش این است که با فرض این ذات، گرفتن این
لازم از آن محال است.
ممتنع بالذات هم که باز به همین دلیل معنی ندارد ممکن بالغیر شود.
اما ممکن بالذات چطور؟ آیا ممکن بالذات می تواند ممکن بالغیر شود؟ نه، زیرا
ممکن بالذات در ذات خودش امکان دارد. غیری باشد یا نباشد او امکان را دارد.
وجود و عدم غیر برای او علی السویه است و او ذاتاً امکان را دارد.
بنابراین امکان بالغیر امری نامعقول است. .
از نُه قسم اقسام مواد ثلاث شش قسم را گفتیم، باقی می ماند سه قسم دیگر که
عبارتند از: وجوب بالقیاس، امتناع بالقیاس و امکان بالقیاس. هرکدام از اینها یک
معنی دقیق رقیقی دارد که با وجوب بالغیر، امتناع بالغیر و امکان بالغیر قرابت بسیار
دارد و با یکدیگر اشتباه می شود. هریک از اینها یک مفهوم مقایسه ای است؛ یعنی
چه؟ یعنی این شی ء در مقایسه با آن شی ء وجودش ضرورت دارد یا امتناع دارد و
یا امکان دارد.
«وجوب بالقیاس» یعنی چه؟ یعنی این شی ء با مقایسه ی با آن شی ء وجوب وجود
دارد؛ یعنی با فرض وجود آن شی ء وجود این ضروری است.
«امتناع بالقیاس» یعنی چه؟ یعنی این شی ء با فرض وجود آن شی ء امتناع وجود
دارد.
«امکان بالقیاس» یعنی چه؟ یعنی این شی ء با فرض وجود آن شی ء امکان وجود
دارد.
اکنون ببینیم فرق وجوب بالقیاس و وجوب بالغیر، فرق امتناع بالقیاس و امتناع
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 104
بالغیر و فرق امکان بالقیاس و امکان بالغیر چیست.