این برهان فقط قول به اضافه را نفی می كند؛ چون بنابر قول به اضافه تصور كلی
دیگر معنی ندارد، تصورها همه باید یكنواخت باشد، زیرا به عقیده اینها علم و تصور
عبارت است از رابطه ی میان عالم و معلوم، رابطه ی میان انسان و اشیاء خارجی، و رابطه
دیگر دو گونه نیست. بعلاوه در مورد تصورات جزئی اشكالی پیدا نمی شود، زیرا
می گوید این علم عبارت است از رابطه ی میان من و آن شی ء خارجی و چون این
رابطه، رابطه ی با جزئی است پس از این جهت است كه من جزئی را تصور كرده ام و
علم من و تصور من جزئی است. اما در مورد تصورات كلی اشكال پیدا می شود.
آنجا كه من كلی را تصور می كنم چگونه است؟ رابطه ی میان من و كلی چیست؟ رابطه ی
میان من و شی ء خارجی كه نمی تواند باشد، زیرا شی ء خارجی كلی نیست. پس
یك چیزی در یك موطنی وجود دارد و در آن موطن متصف به كلیت است. پس اگر
هم ما بگوییم كه علم یك نوع اضافه است باز باید قائل بشویم كه طبیعت در یك
موطنی با صفت كلیت وجود دارد و این موطن همان ذهن است.
مجموعه آثار شهید مطهری . ج9، ص: 250
اینجاست كه فخر رازی دارای دو قول می شود. او از یك طرف دیده است كه قول
حكما را نمی شود رد كرد، یعنی نمی شود آنچه را كه در ذهن وجود دارد به صورتی
انكار كرد، از طرفی هم چون متكلم و اشعری بوده دلش می خواسته كه تا حد امكان
حرف ابو الحسن اشعری را توجیه كند، لذا در بعضی كلماتش گفته است كه دو چیز
وجود دارد؛ یكی اینكه صورت در ذهن وجود دارد همین جور كه حكما گفته اند؛
یكی هم اضافه ی میان ما و معلوم وجود دارد و علم همان اضافه است ولی صورت هم
وجود دارد. آن طوری كه من به یاد دارم در مباحث المشرقیة اینجور می گوید؛ در
بعضی كتابهایش مطلب را به تردید گذرانده است؛ در بعضی كتابهایش به جزم گفته
است كه علم جز اضافه چیزی نیست و اصلا جز اضافه هم چیزی در ذهن وجود
ندارد، ولی در بعضی جاها اعتراف كرده و گفته است كه در ذهن صورتی هست ولی
یك اضافه ای هم میان عالم و معلوم هست و ما می گوییم كه علم عبارت از همان
اضافه است. این دیگر همان عقب نشینی مطلق است
[1].
از این هم بگذریم و به دلیل سوم بپردازیم.
[1] . - اینها همیشه این قول به اضافه را ذكر می كنند. این مفهوم اضافه را كمی توضیح بدهید كه منظورشان چیست.
استاد: این مفهوم اضافه را اگر اجازه بدهید ما در باب «معقولات ثانیه» كه عنقریب به آن
می رسیم، در آنجا بیان كنیم.
- بسیار خوب؛ پس احتیاج به توضیح هست؟
استاد: بله، احتیاج به توضیح هست و اتفاقا بحث خیلی لازم و مهمی هم هست.