از اینجا معلوم می شود که وقتی علت ایجاد می کند خود وجود را ایجاد می کند-
به همان معنایی که گفتیم: «وَ أَثَرُالْجَعْلِ وُجودٌ ارْتَبَط» - و ماهیت به تبع وجود موجود
می شود یعنی یک وجود بالمجاز دارد. پس معنای امکان ماهیت چیست؟ آیا
ماهیت امکان وجود واقعی دارد؟ یعنی آیا امکان این را دارد که موجود بشود بدون
هیچ شائبه ی مجازی؟ نه، چنین امکانی برایش نیست. پس همیشه معنی امکان وجود
برای ماهیت این است که این امکان را به تبع وجود دارد. این امکان وجود معنایش
این است که امکانِ اتصاف مجازی به وجود را دارد. این مثل این است که از ما
بپرسند آیا امکان پنچر شدن برای راننده هست یا نه؟ می گوییم: بله. به چه معنا؟
به معنای اینکه امکانِ این را دارد که اتومبیلش پنچر بشود و به تبع پنچر شدن اتومبیل
این راننده بالعرض اتصاف به پنچر بودن را پیدا کند. این یک اتصاف عرَضی و
مجازی است که راننده به تبع اتومبیل پیدا می کند.
پس اصلاً همان طور که ماهیت از حوزه ی جاعلیت و مجعولیت بیرون است، از
حوزه ی اتصاف به موجودیت و معدومیت هم بیرون است؛ یعنی ماهیت هیچ وقت
موجود بالذات و واقعی نیست و هیچ وقت معدوم بالذات و واقعی نیست؛ موجودیت
مجموعه آثار شهید مطهری . ج10، ص: 238
و معدومیت را که ما به ماهیت نسبت می دهیم به نحو عرضی و مجازی است. معدوم
بالذات عدم است و موجود بالذات هم وجود است و ماهیت به تبع وجود و عدم
اتصاف به موجودیت و معدومیت پیدا می کند. پس قهراً امکان موجودیت و امکان
معدومیتش هم غیر از آن امکانی است که اصالت ماهیتی قائل بود.
از نظر اصالت ماهیتی امکان ماهیت یعنی امکان موجود بودن واقعی برای آن و
امکان معدوم بودن واقعی برای آن. اصالت وجودی هم همین جا مچش را گرفت که:
مگر می شود ماهیتی که در ذاتش نه موجود است و نه معدوم موجود واقعی بشود؟
چیزی می تواند موجود واقعی بشود که موجودیت از حاقّ ذاتش انتزاع بشود؛
ماهیت که موجودیت از حاقّ ذاتش انتزاع نمی شود (که یکی از ادلّه ی اصالت وجود و
بلکه شاید دلیل عمده اش همین بود)
[1].
این حرفها را کسانی مثل صدرالمتألّهین درباب اصالت وجود گفته اند و حق این
بود اینها که به اینجا رسیده اند متوجه می شدند. اکنون که ما به اینجا رسیده ایم اصلاً
نظریه مان درباب موادّ ثلاث بکلی دگرگون می شود. ما مکرر گفته ایم که
صدرالمتألّهین از بسیاری از حرفهای خودش آن استنتاجی را که باید بکند نکرده
است، و یکی از آن جاهایی که استنتاج نکرده است همین است که بنا بر اصالت
وجود امکان ماهیت به آن معنا که اصالت ماهیتی ها می گفتند معنی ندارد، چون
نسبت موجودیت به ماهیت نسبت بالعرض والمجاز است پس امکان موجودیت و
امکان معدومیتش هم به معنی امکان این انتساب مجازی است.
[1] . «کیف و بالکون عن استواء قد خرجت قاطبة الاشیاء» که حاجی درباب اصالت وجود ذکر کرد همین برهان
بود