رجوع شود به ورقه ی قلب و هدایت آن حدیث وابصة. از آنچه مجموعاً درباره ی قلب و استقلال آن در تشخیص خوب و بد رسیده، به رسمیت شناختن عقل و احكام اولیه ی عقل از طرف دین استنباط می شود و ضمناً یك نوع هماهنگی بین دین و فطرت انسانی فهمیده می شود.

1. همان طوری كه در دفتر 89، صفحه ی 24 گفته شد هریك از عقل و دین حجتی برای [انسان ] می باشند، یكی حجت باطنی و دیگری حجت ظاهری. ولی این دو حجت در تمام جهات در عرض یكدیگر نیستند، در بعض جهات در عرض یكدیگرند و هركدام هدایتی را عهده دارند. هدایت عقل در قسمتی است و هدایت وحی در قسمت دیگر، همان طوری كه هدایت حس نیز در ناحیه ی دیگر است [1]. در عین حال یك نوع همكاری و وحدتی بین فعالیت عقل و دین است، همان طوری كه فعالیت عقل از فعالیت حس جدا نیست و عقل در زمینه ی اندیشه های حسی فعالیت می كند.

به هرحال از یك نظر نسبت دین و عقل نسبت فاعل و قابل و محرك و متحرك است و همه ی احكام و شرایطی كه در آن موارد جاری است، در اینجا نیز جاری است؛ یعنی همكاری آنها عرضی نیست، طولی است. احتیاج به آندو از قبیل احتیاج به دو موجود طولی است، نظیر احتیاج اشتعال است به ماده ی قابل احتراق از قبیل نفت و غیره و آتش كبریت یا فندك. بعضی قابلها شدیدالقابلیه هستند. شیخ الرئیس آیه ییكاد زیتها یضیئ ولو لم تمسسه ناررا به عقول متوقده و قرائح طیاره تأویل می كند. مرحوم آشتیانی در ذیل بیت منظومه: «واردها قرائح طیارة» به چند جور قریحه اشاره می كند.

قوّت و شدت هركدام از فاعل و قابل، در شدت و میزان اثر تأثیر دارد (رجوع شود به ورقه های قابلیت) .

حدیث معروف:

مثل ما بعثنی اللّه من الهدی و العلم كمثل الغیث الكثیر اصاب ارضاً فكانت منها طیبة قبلت الماء فانبتت الكلأ و العشب الكثیر و كانت منها طائفة اخاذات امسكت الماء فنفع اللّه تعالی بها الناس و كانت منها طائفة اخر لاتمسك ماء و لاتنبت كلأ فذلك مثل من سفه فی دین اللّه.

این حدیث موضوع اختلاف قابلیت را ذكر می كند.

همین طوری كه در باب حركت جسمانی ثابت شده كه سرعت و بطؤ بستگی دارد به میزان معاوق، و همچنین دوام و عدم دوام نیز بستگی دارد به معاوق كه شیخ حتی درباره ی حركات قسری نیز می گوید: «لولا مصادمة الهواء المخروق لوصل الحجر المرمی الی سطح الفلك» ، در حركات عقلانی نیز چنین است. وجود معاوقات، هم در سرعت و بطؤ حركات عقلانی مؤثر است و هم در دوام و عدم دوام و توقف حركات عقلانی. عقل مردم حكم همان ارابه ای را دارد كه اینشتین مثال می زند. عمده این است كه موانع را كم كنیم.

به هر حال نظام جهان نظام ازدواج و توالد و تناسل و تأثیر فاعل و قابل است. حكما آباء سبعه و امهات اربعه و موالید ثلثه اصطلاح كرده اند. باید رحم مادر سالم باشد تا نطفه ی سالم منشأ فرزند گردد، همان طوری كه در رحم سالم باید نطفه ی سالم و ماده ی حیاتی ریخته شود تا منشأ تكوّن طفل گردد. مردان و زنان سفلیسی نمی توانند فرزند سالم به دنیا بیاورند. تعلیمات خارجی حكم نطفه ی پدر و عقل شخصی حكم رحم مادر را دارد.

قرآن زیاد به اصل قابلیت تكیه می كند و می گوید: هدی و ذكری لاولی الالباب، یا: ان فی ذلك لایات لقوم یعقلون، لقوم یتفكرون، یا: لینذر من كان حیاًو امثال اینها.

در عقل نیز مثل جسم، حركات طبعی و حركات قسری هست.

آنجا كه عقل مسخّر جاه و شهوت و حرص و آز می شود، مثلاً تدبیر و ابداع و ابتكار برای ارضای غریزه ی جاه و شهوت می شود، صنایع بهمنظور ارضای حس جاه طلبی جاه طلبان می شود، باید گفت عقل حركت قسری می كند. این حركات قسری عقلانی همان است كه در لسان دین «نكری » و شیطنت نامیده می شود.

در ورقه های قابلیت و استعداد گفته شد كه همواره یك نوع عشق و تجاذبی بین فاعلها و قابلها هست، از این رو بین دین كه محرك است و عقل كه متحرك است یك نوع تجاذب در كار است.

---